Bu kitapçık; Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapacak kişiler ile onlara hukuki destek sağlayacak avukatlar yanında bu alanda temel bilgilere erişme kaygısı güden herkese yönelik olarak kaleme alınmıştır. Kitapçıkta, ilgililerin başvuru konusunda karşılaşabilecekleri düşünülen sorunlar sorularla formüle edilerek bunlara cevap verilmeye çalışılmıştır. Böylece ortaya çıkacak bazı tereddütlerin mümkün olduğu ölçüde giderilmesi hedeflenmiştir. Kuşkusuz bir buçuk yılı aşkın uygulamada bütün sorunların bir çözüme kavuşturulmuş olduğunu söylemek mümkün değildir. Sürekli gelişen ve yeni sorunlarla karşılaşılan bireysel başvuru uygulamasında zamanla yeni soru ve sorunlar ortaya çıkabilecektir. Bunların çözümü ise Anayasa Mahkemesinin daha sonraki zamanlarda vereceği içtihadı ile sağlanacaktır. Bu açıdan bu kitapçığın Anayasa Mahkemesinin onun baskısından sonra verilen kararlarının dikkatle takip edilmesi gerekmektedir.
“Sorularla Bireysel Başvuru” kitapçığında sorular metni daha anlaşılır kılmak ve sorulara daha kolay ulaşılması için 10 başlık halinde gruplandırılmıştır: ilk olarak bireysel başvuruya ilişkin genel açıklamaları içeren sorulara (I) yer verilmiştir. Daha sonra Anayasa Mahkemesinin kişi, yer, zaman ve konu bakımından yetkisi (II) ile Mahkemede bireysel başvuruyu inceleyen birimleri tanıtan sorular (III) sıralanmıştır. Bireysel başvurunun şekli (IV) ve maddi şartları (V) ile başvuru süresine ilişkin sorular (VI) ise izleyen başlıklarda ele alınmıştır. Mahkemeye başvuruların nasıl yapılacağı (VII) ve bunların Mahkemede hangi usuller izlenerek inceleneceğinin açıklandığı soruları (VIII) içeren başlıkların ardından ise Mahkemenin verdiği kararlar ve sonuçlarına ilişkin sorular (IX) bir araya getirilmiştir. Son olarak ise Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ilişkisine dair soruların toplandığı bölüm (X) yer almaktadır. Elbette bir önceki baskıdan farklı olarak bu yeni kitapçıkta her bir başlık ve soru Anayasa Mahkemesi kararları ve uygulamaları ile güncellenmiş ve zenginleştirilmiştir.
İÇİNDEKİLER
I. GENEL AÇIKLAMALAR
1. Bireysel başvuru nedir? 1
2. Bireysel başvurunun temel nitelikleri nelerdir? 1
3. Bireysel başvuru yolu hangi ülkelerde uygulanmaktadır? 2
4. Ülkemizde bireysel başvuru kurumuna neden ihtiyaç duyulmuştur? 3
5. Bireysel başvuruyla ilgili hukuki düzenlemeler nerelerde bulunmaktadır? 5
II. ANAYASA MAHKEMESİNİN YETKİSİNİN KAPSAMI
6. Bireysel başvuruya konu edilebilecek temel haklar nelerdir? 6
7. Hak arama hürriyetinin bireysel başvuru bağlamında kapsamı nasıldır? 6
8. Eşitlik ilkesinin ihlali iddiası bireysel başvuru bağlamında hangi çerçevede ileri sürülebilir? 8
9. Anayasa’nın -Temel hak ve hürriyetlerin korunması- kenar başlıklı 40. maddesinin ihlali bireysel başvuru bağlamında hangi çerçevede ileri sürülebilir? 9
10. Anayasa Mahkemesine göre yaşam hakkının kapsamı nedir? 9
11. Anayasa Mahkemesi işkence ve eziyet yasağının kapsamını nasıl belirlemektedir? 10
12. Anayasa Mahkemesi kişi hürriyeti ve güvenliği kapsamında hangi hususları açıklığa kavuşturmuştur? 11
13. Anayasa Mahkemesinin mülkiyet hakkına ilişkin yaklaşımı nasıldır? 15
14. Hangi tür kamu gücü işlemleri aleyhine bireysel başvuru yapılabilir? 16
15. Genel düzenleyici işlemler aleyhine bireysel başvuru yapılabilir mi? 18
16. Genel düzenleyici işlemler haricinde hangi işlemler bireysel başvuru kapsamı dışında bırakılmıştır? 19
17. Herkes bireysel başvuru yapabilir mi? 20
18. Yabancı ülke vatandaşlarına da bu hak tanınmış mıdır? 21
19. Özel hukuk tüzel kişileri bireysel başvuru yapabilir mi? 21
20. Kamu hukuku tüzel kişileri bireysel başvuru yapabilir mi? 22
VII
21. Mahkemenin kişi bakımından yetkisi çerçevesinde özel durumlar nelerdir? 23
22. Mahkemenin yer bakımından yetkisi nedir? 24
III. ANAYASA MAHKEMESİNDE BİREYSEL
BAŞVURULARI İNCELEYEN BİRİMLER
23. Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuru ile ilgilenen yargısal ve idari birimlerinin oluşumu nasıldır? 25
24. Bölümlerin oluşumu nasıldır? 25
25. Komisyonların oluşumu nasıldır? 26
26. Bireysel başvurular Anayasa Mahkemesinde hangi organlar tarafından incelenmektedir? 26
27. Genel Kurulun bireysel başvurulara ilişkin bir görevi var mıdır? 27
28. Raportörlerin bireysel başvurudaki işlevi nedir? 28
29. Bireysel Başvuru Bürosunun oluşumu ve çalışma usulleri nasıldır? 29
30. Komisyonlar Raportörlüğünün oluşumu ve çalışma usulleri nasıldır? 2 9
31. Bölümler Raportörlüğünün oluşumu ve çalışma usulleri nasıldır? 30
32. Araştırma ve İçtihat Biriminin (Ar-İç) oluşumu ve çalışma usulleri nasıldır? 30
IV. BİREYSEL BAŞVURUNUN ŞEKLİ ŞARTLARI
33. Bireysel başvurunun şekil şartları nelerdir? 32
34. Başvuru formu nereden, nasıl temin edilebilir ve nasıl doldurulur? 32
35. Başvurunun mutlaka başvuru formu kullanılarak mı yapılması gerekir? 33
36. Başvuru formu doldurulurken nelere dikkat edilmelidir? 33
37. Başvuru formunda ihlal iddiasına konu olayın hukuki vasıflandırmasında hata yapılmasının sonuçları nelerdir? 35
38. Mahkemenin incelemesi başvuru formunda ve özellikle de talep sonucunda belirtilen hususlarla sınırlı olarak mı yapılmaktadır? 36
39. Başvuru yapılırken ya da başvurunun ilerleyen aşamalarında avukat tutulması zorunlu mudur? Mahkeme önünde başvurucuyu kimler temsil edebilir? 36
40. Başvuru formuna hangi belgelerin eklenmesi gerekmektedir? 37
41. Başvuru formuna eklenmesi gerekli belgelere başvurucu erişemiyorsa ne yapmalıdır? 37
VIII
42. Başvuru ile ilgili koşullarda sonraki aşamalarda herhangi bir değişiklik olması hâlinde başvurucu ne yapmalıdır? 38
43. Başvuruda kimlik gizli tutulabilir mi? 39
44. Başvuru harca tâbi midir? Harç miktarı ne kadardır? 39
45. Adli yardımdan yararlanma koşulları nelerdir? Başvurunun kabul edilemezliğine ya da bir hakkın ihlal edilmediğine karar verilirse, söz konusu harç ve giderlerin ödenmesi gerekir mi? 40
46. Başvuru formunda ya da eklerinde eksiklikler varsa başvuru hakkında ne tür işlem yapılmaktadır? 42
V. BİREYSEL BAŞVURUNUN MADDİ ŞARTLARI
47. Bireysel başvurunun maddi şartları nelerdir? 44
48. Güncel ve kişisel bir hakkın doğrudan etkilenmesi neyi ifade etmektedir? 44
49. İdari ve yargısal başvuru yollarının tüketilmesi neyi ifade etmektedir? 46
50. Tüketilmesi gereken başvuru yollarının özellikleri nelerdir? 48
51. İdari ve yargısal yollara hiç başvurulmaması halinde Mahkeme nasıl bir karar vermektedir? 50
52. Başvuru yollarının tüketilmesi bakımından yetkili ve görevli yargı mercileri neyi ifade eder? 52
53. Birden fazla başvuru yolu var ise tamamının tüketilmesi gerekli midir? 53
54. İdari ve yargısal yolların kişisel olarak tüketilmesi neyi ifade etmektedir? 55
55. Yargılama devam ederken yapılan başvurularda Mahkeme nasıl karar vermektedir? 56
56. Karar düzeltme kanun yolu tüketilmesi zorunlu bir başvuru yolu mudur? 5 8
57. Mahkemelerin ara kararlarına karşı bireysel başvuru yapılabilir mi? 59
58. Başvurucunun müracaat ettiği ihtiyari nitelikteki idari ve yargısal yolların sonuçlanmasını beklemeyip bundan feragat ettiği durumlarda başvurusu Anayasa Mahkemesince incelenmekte midir?60
59. Başvuru yollarının tüketilmiş olması kuralının istisnaları var mıdır? Nelerdir? 61
60. Bireysel başvuruda öne sürülen temel hak ihlali iddiasının diğer yargı mercileri önünde ileri sürülmesi zorunlu mudur? 67
61. Başvurucunun başvuru yollarını tüketmemesi nedeniyle kesin hüküm hâline gelen kamu işlemi aleyhine bireysel başvuru
yapılabilir mi? 69
IX
62. Yargılanmanın yenilenmesi ile ilgili kararlara karşı başvuru yapılabilir mi? 69
63. Başvurunun (anayasal açıdan ve uğranılan zarar açısından) önem taşımaması neyi ifade etmektedir? 70
VI. BİREYSEL BAŞVURUNUN SÜRESİ
64. Hangi tarihten sonra kesinleşen kamu gücü işlemleri nedeniyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapılabilir? 73
65. Başvurucunun kesinleşen kamu gücü işlemine karşı etkili olmayan ya da olağanüstü yargı yoluna başvurmasının kesinleşme üzerinde bir etkisi bulunmakta mıdır? 77
66. Kesinleşen kararın tebliğinin 23/9/2012 tarihinden sonra olması söz konusu işleme karşı bireysel başvuru yolunu açmakta mıdır? 79
67. Bireysel başvuru için bir süre sınırlaması var mıdır? Bu sürelerin başlangıcı nedir? 79
68. Başvuru süresinin başlangıcı ve sonunun tespitine dair temel ilkeler nelerdir? 80
69. Başvuru süresinin başlangıcında avukatla temsil edilse de tebligatın mutlaka başvurucuya mı yapılması gerekir? 84
70. Hukuk davalarında, idari ve askeri yargıda karar düzeltme yoluna gidilmemişse 30 günlük başvuru süresi hangi tarihten itibaren başlar? 84
71. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısına itiraz, yargılamanın yenilenmesi, yazılı emir başvuru yollarına gidilmesinin 30 günlük başvuru süresi üzerinde etkisi var mıdır? 86
72. Başvuru yapıldığında başvuru yolları henüz tüketilmemiş olmakla birlikte Mahkeme önünde derdest iken başvuru yolları tüketilmişse nasıl karar verilmektedir? 90
73. Başvurucu mazereti nedeniyle belirtilen sürede başvurusunu yapamamışsa, bunun telafisi mümkün müdür? 91
VII. BİREYSEL BAŞVURULARIN YAPILMASI
74. Bireysel başvuru nasıl yapılır? Başvurunun Anayasa Mahkemesine mutlaka şahsen mi yapılması gerekir? 93
75. Cezaevlerinde tutuklu ve hükümlüler başvurularını nasıl yapabilirler? 93
76. Başvuru formunun teslim edildiği mahkeme(ler)de ya da yurt dışı temsilcilik(ler)de ne gibi işlemler yapılmaktadır? 94
77. Bireysel başvurunun posta yoluyla yapılması mümkün müdür? 9 5
X
78. Başvuruların yapılmasında en fazla karşılaşılan eksiklikler nelerdir? 95
79. Diğer mahkemeler ya da yurtdışı temsilcilikler aracılığıyla yapılan başvurularda harç dışında ayrıca avans ya da masraf alınmakta mıdır? 9 7
80. Başvurucular Anayasa Mahkemesi ile yazışmalarını nasıl yapacaklardır? 97
81. Başvurucu, başvurusunun ilerleyen aşamalarına ilişkin olarak bilgilendirilmekte midir? 98
82. Başvurucu, hangi süreler içinde başvurusunun karara bağlanmasını beklemelidir? 98
VIII. BİREYSEL BAŞVURULARIN İNCELENMESİ
83. Anayasa Mahkemesince bireysel başvuru çerçevesinde yapılacak incelemenin kapsamı nedir? 100
84. Anayasa Mahkemesine yapılan bireysel başvuru, yeni bir itiraz ya da temyiz yolu mudur? 1 01
85. Bireysel başvuruların kayıt işlemi ve idari incelemesi kimler tarafından ve nasıl yapılmaktadır? 103
86. Başvurunun idari yönden reddi nedir? Buna karşı itiraz mümkün müdür? 104
87. Bireysel başvuru dosyalarının Bölüm ve Komisyonlar arasında dağıtımı nasıl yapılır? 105
88. Bireysel başvuruların incelenme sırası nasıldır? 105
89. Bireysel başvuru incelemesinde ispat yükü kimdedir? 106
90. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruların incelenmesinde resen bilgi ve belge toplayabilir mi ve gerekli gördüğü kişileri dinleyebilir mi? 107
91. Anayasa Mahkemesi tanık dinleyebilir mi, bilirkişi atayabilir mi, keşif ya da duruşma yapabilir mi? 1 08
92. Bireysel başvurunun incelenmesinde Anayasa Mahkemesine ulaşan bilgi ve belgeler başvurucu ile paylaşılacak mıdır? 108
93. Bireysel başvuru yapılması, başvuruya konu kamu işleminin infazını ya da icrasını durdurur mu? 109
94. Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuruda tedbir kararı verebilmesinin şartları nelerdir? 1 09
95. Anayasa Mahkemesi, AİHM önündeki başvurularda olduğu gibi dostane çözüm yolunu kullanabilecek midir? 111
96. Bireysel başvurudan vazgeçmek mümkün müdür? Sonuçları nelerdir? 112
XI
IX. ANAYASA MAHKEMESİNİN BİREYSEL BAŞVURUDA VERDİĞİ KARARLAR
97. Bireysel başvuruya ilişkin verilebilecek kararlar nelerdir? 114
98. Komisyonlarca kabul edilebilir bulunan başvuru hakkında sonradan kabul edilemezlik kararı verilebilmesi mümkün müdür? 115
99. Kabul edilebilirlik ve esas incelemesinin birlikte yapılması hangi hallerde mümkündür? 115
100. Kabul edilebilirlik kararı ile esasa ilişkin karar arasındaki fark nedir? 116
101. En çok karşılaşılan kabul edilemezlik nedenleri hangileridir? 116
102. Bireysel başvuruda düşme kararı verilebilir mi? 118
103. Anayasa Mahkemesi esasa ilişkin hangi kararları verebilir ve bu kararların özelliği nedir? 119
104. Bölümlerce verilen bir hakkın ihlal edildiği yönündeki kararın sonuçları nelerdir? 120
105. Anayasa Mahkemesi inceleme sonucunda ihlal tespit ettiğinde ayrıca tazminata da hükmedebilmekte midir? 120
106. Bireysel başvuruda yargılama giderlerinden kim sorumludur? Vekâlet ücreti ve yargılama masrafları konusunda nasıl bir karar verilmektedir? 121
107. Kararlar kimlere tebliğ edilmektedir? 122
108. Hangi kararların yayımlanması gereklidir? 122
109. Mahkeme kararlarına karşı itiraz imkânı var mıdır? Bu kararlar bağlayıcı mıdır? Aynı konunun tekrardan başvuru konusu yapılması mümkün müdür? 123
110. Anayasa Mahkemesinin bireysel başvuruya ilişkin kararlarına nasıl ulaşılabilmektedir? 123
111. Kararların infazı (uygulanması) nasıl olmaktadır? 124
112. Bireysel başvuru hakkının kötüye kullanımı hâlinde bir yaptırım uygulanmakta mıdır? Bireysel başvurusu reddedilenler ayrıca bir yaptırımla karşılaşmakta mıdır? 124
X. BİREYSEL BAŞVURU BAĞLAMINDA AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ VE ANAYASA MAHKEMESİ İLİŞKİSİ
113. Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuru yolunu kapatmakta mıdır? 126
114. Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yolu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru yapılmadan önce tüketilmesizorunlu bir iç hukuk yolu olarak kabul edilmekte
midir? 127
XII
115. Başvurucunun aynı konuya ilişkin hem Anayasa Mahkemesine hem de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvurmasının ne tür sonuçları olabilir? 128
116. Bireysel başvuru yargılama sürelerini uzatmakta mıdır, yargı kararlarının kesinleşmesinde gecikmelere neden olacak mıdır? 129
117. Anayasa Mahkemesi bireysel başvuruları incelerken Anayasa’yı mı yoksa Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni mi esas alacaktır? 1 29
