Osmanlı Devleti'nde Evlat Edinme ve Koruyucu Aile - Saliha Okur Gümrükçüoğlu

Antik dönemden günümüze dünyanın farklı bölgelerinde uygulama alanı bulmuş olan evlat edinme, hukuk tarihi açısından incelenmesi gereken önemli başlıklar arasında yer alır. Çeşitli kültür ve hukuk sistemlerinde karşımıza çıkan bu müessesenin sosyolojik, psikolojik ve ekonomik sebepleri mevcuttur. Özellikle atalar kültünün birincil derecede öneme sahip olduğu toplumlarda, ayinlerin yönetilmesi ve soyun devamlılığı için erkek evlada sahip olmak büyük bir önemi haizdir. Antik dönemde gücün ve hükümranlığın simgesi olarak da görülen çocuk sahibi olmak her toplumda kendi hukuki ait yapısını inşa etmiştir. Her hukuki sistem evlatlık uygulamasını kendi sosyolojik ve tarihî birikimiyle tatbik etmiş ve bazı toplumlarda bu sistem kurumsal bir hüviyet kazanmıştır. Evlat edinme kurumunun dinî, sosyal, siyasî ve iktisadî yönlerinin olduğu ve bu durumun evlat edinme uygulamasının hukukuna da tesir ettiğini söylemek mümkündür. Dolayısıyla toplumdan topluma değişen örfi uygulamalar ve bunların hukuka yansıması, incelemeye değer sonuçlar doğurmaktadır.

Osmanlı toplumunda çoğunlukla kimsesiz çocukların himayesi bağlamında, çeşitli sosyolojik tedbirler alınmıştır. Bu alanda kurulan müstakil vakıflar veya devlet tarafından ayrılan özel fonların dışında söz konusu yetim ve kimsesiz çocukların varlıklı aileler yanına “tebennî ve terbiye” amacıyla verilmesi de zikredilebilir. Geçici bir evlat edinme olarak yorumlayabileceğimiz bu uygulama uzun yıllar Osmanlı Devleti’nde tatbik edilmiştir. Günümüzde de kimsesiz veya bakıma muhtaç çocuklar için “evlat edinme” ya da “koruyucu aile” sistemlerinin işletilmesi ile bu sosyolojik ve psikolojik açık kapatılmaya çalışılmaktadır.

Elinizdeki bu çalışma, evlat edinme ve kimsesiz çocukların himâyesi konusunu tarihî bir perspektifle incelemek, konunun farklı kültür ve medeniyetlerdeki yansımasını ortaya çıkarmak maksadıyla kaleme alınmıştır. Eser üç ana bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde, evlat edinmenin kavramsal çerçevesi ve tarihî gelişimi üzerinde durulmuştur. Özellikle antik dönemdeki toplumların evlat edinme konusuna bakışı, bu alandaki uygulama farklılıkları dönemin hukuki metinleri ışığında incelenmiştir. Ayrıca dinlerin bu alandaki pratiklerini anlamaya çalışmak üzere kutsal metinlerin ışığında Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet’in evlat edinmeye bakışı ve uygulama usulleri açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.

Eserin ikinci bölümünde İslam hukuk tatbikatının önemli kısmını içeren Osmanlı Devleti’ndeki tebennî kayıtları ve benzer uygulamalar tahlil edilmiştir. Şüphe yok ki, Osmanlı hukuk uygulamasının en zengin malzemesi olarak ifade edebileceğimiz fetvalar, mahkeme sicil defterleri ve arşiv kayıtları toplumun yapısını, sosyal hayattaki ihtiyacı en net bir biçimde yansıtan bilgileri içeren metinlerdir. Bu bölümde arşivde “tebennî kayıtları” olarak ifadesini bulan belgeler incelenmiş, evlat edinmeye benzer “oğulluk, besleme, süt evlatlık” gibi sosyal yapının ürettiği, çocukların himaye edilme şekillerinin tebennî uygulamasıyla benzer yönleri açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde, özellikle Tanzimat’ın ilanından sonra savaş ve göçlerin de tesiriyle kimsesiz ve himâyeye muhtaç çocukların devlet korumasına alındığı bilinmektedir. Yaşadıkları zorluklar sebebiyle psikolojik olarak örselenmiş çocukların hem iyileştirilmeleri, hem de sosyal hayata katkı sağlayan sağlıklı bireyler haline gelebilmeleri için daha sistematik bir uygulamanın hayata geçirildiği anlaşılmaktadır. Eserin bu kısmında kimsesiz çocukların korunması, eğitimi ve meslek edinmesine tahsis edilen kurumlara kronolojik sırayla yer verilip, kurumların kapasiteleri, verdikleri eğitim hizmeti ve işleyişleri hakkındaki bilgiler arşiv belgeleriyle desteklenerek, burada yetişen çocukların topluma sağladıkları katkı gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmıştır.

Eserin son bölümünde ise Osmanlı Devleti’ndeki “tebennî” uygulamasının günümüz pratiğindeki evlatlık kurumu ve koruyucu aile uygulaması ile karşılaştırması yapılmıştır. Türk hukukundaki evlat edinme ve koruyucu aile, ilgili mevzuat ışığında tahlil edildikten sonra, her iki pratik karşılaştırılarak aralarındaki benzerliklere ve hukuki farklılıklara temas edilmiştir. Son olarak Osmanlı DevleÖnsöz 7 ti’ndeki “tebennî” uygulamasının günümüz koruyucu aile uygulamasıyla benzerlikleri açığa çıkarılmaya çalışılmıştır.

İncelediğimiz konu ile ilgili Abdurrahman Kurt’un “Tanzimat Döneminde Koruyucu Aile Müesseseleri”, ve “İslam’ın Koruyucu Aileye Bakışı”, Murtaza Köse’nin “Mukayeseli Hukukta Evlat Edinme Problemi”, Esra Yakut ile Gözde Çağlayan Aygün’ün “Osmanlı Hukukundan Günümüze Evlat Edinmenin Miras Hukukuna Dayalı Sonuçları”, Ülker Gürkan’ın “Evlat Edinme ve Beslemelerin Hukuki Durumu” ve son olarak Abdullah Bay’ın “Osmanlı Toplumunda Evlatlıklar ve Hukuki Durumları” başlıklı makaleleri önemli çalışmalar arasındadır. Ayrıca evlatlık uygulamasını İslam hukuku açısından inceleyen Mustafa Yıldırım’ın İslam Hukuku Açısından Evlat Edinme, Ahmet Ekşi’nin Şer’iyye Sicilleri Örnekliğinde İslam Hukuku Bakımından Evlat Edinme (Tebennî) ve Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları tarafından yayınlanan Koruyucu Aile Olmak isimli eserlerinin yanında Osman Sağlam’ın İslam Hukuku Açısından Evlat Edinme başlıklı yüksek lisans tezini de zikretmek gerekir. Bu alanda yapılan tezlerin çoğunlukla kimsesiz ve yetim çocukların himayesine yönelik çalışmalar olduğunu belirtmek gerekir. Zikredilen çalışmalar dışında Osmanlı Devleti’nde evlat edinme konusunu mukayeseli olarak ele alan başka bir esere rastlanmamıştır.

Osmanlı’dan Günümüze Evlatlık Kurumu ve Koruyucu Aile başlığı ile 2021 yılında ilk baskısı yapılan eserin elinizde bulunan ikinci baskısına yeni ilaveler yapılmış, farklı arşiv belgeleriyle desteklenmiş ve evlat edinme konusu mukayeseli bir şekilde işlenmiştir.