Ceza Muhakemesi Hukuku 1
Doç.Dr. Hakan KARAKEHYA
Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi
• Ceza Muhakemesine İlişkin Temel Bilgiler
• Ceza Muhakemesi Şartları ve İşlemleri
• Ceza Muhakemesi Süjeleri
• Deliller
• Koruma Tedbirleri
Giriş
Ceza muhakemesi, devletlerin yargılama sistemleri içerisindeki belki
de en önemli bölümdür. Nitekim ceza muhakemesine iliskin olarak ortaya
çıkan uyusmazlıkların konusunu olusturan fiillerin büyük bir bölümü, toplumsal
düzeni önemli ölçüde tehdit eder niteliktedir.1 Bu nedenle günümüzde,
özellikle Kıta Avrupasında, ceza davasının açılmasına iliskin olarak ceza
davasının kamusallığı ilkesi geçerlidir. Bu ilkeye göre, kural olarak ceza davasını
bir devlet organı olan savcı açar ve kovusturma boyunca iddia makamını
kamu adına o isgal eder.
Ayrıca kanunkoyucu, cezai fiiller için, toplumsal düzeni önemli ölçüde
tehdit etmeleri dolayısıyla çoğu kez ağır yaptırımlar öngördüğünden, bu muhakeme
faaliyeti sonunda bireyler bakımından onların hayatlarını derinden
etkileyecek hürriyeti bağlayıcı cezalar da söz konusu olabilir. Bununla birlikte
muhakeme faaliyeti sırasında isnat altında bulunan kimseler bakımından
tutuklama gibi ağır bir takım koruma tedbirleri de uygulama alanı bulabilir. Bu
bağlamda ceza muhakemesi hukuku toplumsal düzeni ve bireysel menfaatleri
yakından ilgilendiren bir muhakeme hukuku dalıdır.
Ceza muhakemesi hukuku, salt bu hukuk dalına iliskin olarak ortaya
çıkan bir takım temel hakların söz konusu olması nedeniyle, bazen zannedildiğinin
aksine, sadece bir takım usuli islemleri inceleme konusu yapmaz.
Bilakis, özellikle muhakeme faaliyetine iliskin olarak ortaya çıkan söz konusu
hakların kapsamını ve kullanımını belirlemek bakımından önemli bir maddi
içeriğe de sahiptir.
Bu kitapta, yukarıda belirttiğimiz nedenlerle, bireysel ve toplumsal yasam
bakımından büyük önem arzeden ceza muhakemesi hukukunun temel
kurumları ele alınarak, bölümler halinde incelenecektir.
İÇİNDEKİLER
Giriş ....................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
CEZA MUHAKEMESİNE İLİŞKİN TEMEL BİLGİLER
1. Ceza Muhakemesi ve Ceza Muhakemesi Hukuku Kavramaları .................. 3
2. Ceza Muhakemesinin Amacı ................................................................... 5
2.1. Genel Olarak ............................................................................................. 5
2.2. Maddi Gerçeği Bulma Amacı .................................................................... 8
2.2.1. Maddi Gerçek Kavramı .................................................................. 8
2.2.2. Maddi Gerçeğin Bulunmasındaki Kıstas Olarak Vicdani
Kanaat ........................................................................................... 8
2.2.3. Maddi Gerçeğe Ulaşmanın Yöntemi Olarak Çelişmeli
Muhakeme ................................................................................. 10
2.3. Adaletli Sağalama Amacı ........................................................................ 12
2.4. Hukuki Barışı Koruma ............................................................................. 16
2.5. Amaçların Birbirleriyle Çalıştığı Durumlarda Dengenin
Sağlanması ............................................................................................. 17
3. Ceza Muhakemesi Hukukunun, Cezai Yaptırım
Uygulama Sürecinde Etkili Diğer Hukuk Dallarıyla İlişkisi ......................... 18
4. Ceza Muhakemesi Hukukunun Kaynakları .............................................. 22
4.1. Genel Olarak ........................................................................................... 22
4.2. Anayasa .................................................................................................. 23
4.3. Uluslararası Sözleşme ............................................................................. 26
4.3.1. Genel Olarak ................................................................................ 26
4.3.2. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ................................................. 28
4.4. Kanun...................................................................................................... 29
4.4.1. Genel Olarak ........................................................................................ 29
4.4.2. Ceza Muhakemesi Kanunu .................................................................. 31
4.5. Kanun Hükmünde Kararname ................................................................ 34
4.6. Tüzük ve Yönetmelik .............................................................................. 36
4.7. Yardımcı Kaynaklar ................................................................................. 37
5. Kaynakların Yorumu ve Kıyas .................................................................. 40
5.1. Ceza Muhakemesi Kaynaklarının Yorumu ve Kıyas Serbestisi ................ 40
5.2. Ceza Muhakemesinde Kıyas Serbestisinin İstisnaları ............................. 42
6. Ceza Muhakemesinin Genel Yürüyüşü ..................................................... 44
7. Ceza Muhakemesi Kurallarının Yer,
Kişi ve Zaman Bakımından Uygulanması ................................................. 51
7.1. Yer Bakımından Uygulama ..................................................................... 51
7.2. Kişi Bakımından Uygulanma ................................................................... 51
7.2.1. Genel Olarak ................................................................................ 51
7.2.2. Kişi Bakımından Uygulanmanın İstisnaları ................................... 52
7.2.2.1. Diplomatik temsilciler bakımından söz konusu
olan istisnalar ............................................................... 52
7.2.2.2. NATO statüsü kapsamındaki yabancı askerler
bakımından söz konusu olan istisnalar ........................ 55
7.3. Zaman Bakımından Uygulanma .............................................................. 55
İKİNCİ BÖLÜM
CEZA MUHAKEMESİ SÜJELERİ
1. Süje Kavramı ve Süjelere İlişkin Genel Bilgiler ........................................ 59
2. Hakim ................................................................................................... 60
2.1. Genel Olarak ........................................................................................... 60
2.2. Hakimlik Mahkeme Kararı Ayrımı ........................................................... 62
2.3. Soruşturmada Görevli Yargılama Makamı Olarak
Sulh Ceza Hakimliği ............................................................................... 62
2.4. Hakimin Zorunlu Hallerde İddia Makamı Süjesi Olarak
Görev Yapması (Zorunlu Savcılık) .......................................................... 63
2.5. Hakimlerin Bağımsızlığı ........................................................................... 64
2.5.1. Genel Olarak ................................................................................ 64
2.5.2. Kanuni (Doğal) Hakim İlkesi ......................................................... 68
2.6. Hakimlerin Tarafsızlığı ............................................................................ 72
2.6.1. Genel Olarak ................................................................................ 72
2.6.2. Hakimin Davaya Bakmasının Yasak Olduğu Haller ...................... 74
2.6.3. Hakimin Tarafsızlığı Şüpheye Düşüren Haller .............................. 76
2.6.4. Hakimin Reddi ............................................................................. 76
2.6.6. Hakimin Çekinmesi ...................................................................... 78
3. Cumhuriyet Savcısı .................................................................................. 78
3.1. Genel Olarak ........................................................................................... 78
3.2. Savcının Hukuki Statüsü ......................................................................... 80
3.3. Suçsuzluk Karinesinin Gereği Olarak İspat Yükünün
Cumhuriyet Savcısında Olması .............................................................. 82
3.4. Savcının Taraf Olduğu Olmadığı Sorunu ................................................. 86
3.5. Savcının Yasaklılığına ve Tarafsızlığından Şüpheye Düşülen
Nedenlere İlişkin Tartışmalar ................................................................ 86
3.6. Savcının Yardımcısı Olarak Kolluk ........................................................... 87
3.6.1. Genel Olarak ................................................................................ 87
3.6.2. Cumhuriyet Savcısının Adli Kolluğun Amiri Olması ..................... 89
3.6.3. Kolluğun Zor ve Silah Kullanma Yetkisi ........................................ 89
3.6.4. Kolluğun Durdurma ve Kimlik Sorma Yetkisi ............................... 93
3.6.5. Özel Sektör Kolluğu ..................................................................... 96
4. SANIK ................................................................................................... 98
4.1. Genel Olarak ........................................................................................... 98
4.2. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Sanık Kavramı............. 102
4.3. Sanığın Adil Yargılanma Hakkı .............................................................. 103
5. MÜDAFİ ............................................................................................... 110
5.1. Genel Olarak ......................................................................................... 110
5.2. Müdafiin Hukuki Statüsü ...................................................................... 112
5.2.1. Genel Olarak .............................................................................. 112
5.2.2. Organ Teorisi ............................................................................. 112
5.2.3. Menfaat Temsili (Sözleşme) Teorisi .......................................... 113
5.2.4. Sınırlandırılmış Organ Teorisi .................................................... 114
5.2.5. Teorilerin Değerlendirilmesi ...................................................... 114
5.3. Müdafiin Seçimi, Görevlendirilmesi ve Zorunlu Müdafilik ................... 115
5.4. Müdafiin Yetkileri ................................................................................. 119
5.4.1. Genel Olarak .............................................................................. 119
5.4.2. Dosya İnceleme ve Örnek Alma Yetkisi ..................................... 119
5.4.3. Şüpheli ve Sanıkla Görüşme ve Yazışma Yetkisi ........................ 120
5.4.4. Hazır Bulunma Yetkisi ................................................................ 120
5.4.5. Doğrudan Soru Sorma Yetkisi .................................................... 121
5.4.6. Kanun Yoluna Başvurma Yetkisi ................................................ 121
5.5. Hukuk Sistemimizde Müdafiliğe İlişkin Bazı Sorunların Tespiti
ve Çözüm Önerileri .............................................................................. 121
5.5.1. Genel Olarak .............................................................................. 121
5.5.2. Sanığa Atanmış Müdafiini Seçme Hakkı Tanınması ................... 125
6. SUÇTAN ZARAR GÖREN ................................................................... 129
7. SUÇTAN ZARAR GÖREN VEKİLİ ........................................................ 129
8. DİĞER MUHAKEME SÜJELERİ ........................................................... 130
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
CEZA MUHAKEMESİ ŞARTLARI VE İŞLEMLERİ
1. CEZA MUHAKEMESİ ŞARTLARI.............................................................. 133
1.1. Genel Olarak ......................................................................................... 133
1.2. Muhakeme Şartlarının Gerçekleşmemesinin
Sonuçları .............................................................................................. 134
1.3. Bazı Muhakeme Şartları ....................................................................... 136
1.3.1. Şikayet ....................................................................................... 136
1.3.1.1. Kavram ......................................................................... 136
1.3.1.2. Şikayet Süresi ............................................................... 138
1.3.1.3. Şikayetin Sirayeti ......................................................... 139
1.3.1.4. Şikayetten Feragat ve Vazgeçme ................................. 139
1.3.1.4. Şikayet Usulü ............................................................... 140
1.3.2. Talep ......................................................................................... 141
1.3.3. İzin ............................................................................................. 141
1.3.4. Yabancı Devlet Şikayeti ............................................................. 142
1.3.5. Dokunulmazlığın Bulunmaması ................................................. 143
1.3.6. Sanığın Akıl Hastası Olmaması ................................................... 144
2. CEZA MUHAKEMESİ İŞLEMLERİ ............................................................. 145
2.1. Kavram, Muhakeme İşlemlerinin Unsurları ve
Unsurlardaki Eksikliklerin Yaptırımı ..................................................... 145
2.2. Bir Muhakeme İşlemi Olarak Yargılama Makamı
Kararlarının Verilmesi ve Tebliği .......................................................... 147
2.3. Muhakeme İşlemlerinde Süreler .......................................................... 149
2.3.1. Kavram ve Sürelerin Sınıflandırılması ........................................ 149
2.3.2. Sürelere Uymamanın Muhakeme Hukuku
Bakımından Yaptırımı ............................................................... 150
2.3.3. Sürelerin İşlemeye Başlaması, Sona Ermesi ve
Hesaplanması ........................................................................... 151
2.4. Eski Hale Getirme ................................................................................. 151
2.4.1. Genel Olarak .............................................................................. 151
2.4.2. Eski Hale Getirme Başvurusu ve Süresi ..................................... 152
2.4.3. Eski Hale Getirme Başvurusunun Etkisi ve Başvuru
Üzerine Verilecek Karar ............................................................ 153
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DELİLLER
1. DELİLLERE İLİŞKİN TEMEL KAVRAM VE İLKELER ..................................... 155
1.1. Genel Olarak ......................................................................................... 155
1.2. Vicdani İspat İlkesi ................................................................................ 156
1.3. Re’sen Araştırma İlkesi ......................................................................... 157
2. BEYAN DELİLLERİ ................................................................................. 159
2.1. Sanık Beyanı ......................................................................................... 159
2.1.1. Genel Olarak .............................................................................. 159
2.1.2. İfade veya Sorgu için Çağrı ve Zorla Getirme ............................ 160
2.1.3. İfade Alma ve Sorgu .................................................................. 162
2.1.4. İfade Alma ve Sorguda Yasak Yöntemler ................................... 164
2.1.5. İfade Almada Müdafi Bulunmasının Önemi .............................. 165
2.1.6. Doğrulatma İfadesinin C. Savcısı Tarafından Alınması
Zorunluluğu .............................................................................. 166
2.1.7. Sanığın Susma Hakkı ve Kapsamı ............................................... 166
2.1.8. Sanığın Tercümandan Faydalanma Hakkı .................................. 169
2.1.9. Yer Gösterme ............................................................................ 174
2.2. Tanık Beyanı ......................................................................................... 174
2.2.1. Genel Olarak .............................................................................. 174
2.2.2. Tanık Dinlemeye Yetkili Merciler ............................................... 177
2.2.3. Tanıkların Çağrılması ve Zorla Getirilmesi ................................. 178
2.2.4. Tanıklıktan Çekinmeye Hakkı Olanlar ........................................ 179
2.2.4.1. Genel olarak................................................................. 179
2.2.4.2. Yakın akrabalık ve kişisel ilişki nedeniyle
çekinmeye hakkı olanlar.............................................. 180
2.2.4.3. Meslekleri nedeniyle çekinmeye hakkı olanlar............ 181
2.2.4.4. Devlet sırrına ilişkin tanık dinlenmesi ve çekinme ....... 182
2.2.4.5. Yakınları Aleyhine Tanıklığa Zorlanamama .................. 185
2.2.5. Tanıkların Dinlenme Usulü ........................................................ 186
2.2.6. Tanıklık Yapma ve Yemin Etme Zorunluluğunun
Yansımaları ............................................................................... 188
2.2.6.1. Genel olarak................................................................. 188
2.2.6.2. Yemin verdirilmeyecek tanıklar ve yeminden
çekinme ....................................................................... 189
2.2.7. Tanıkların Giderlerinin Karşılanması .......................................... 189
3. BELGE DELİLLERİ ............................................................................. 190
4. BELİRTİ DELİLLERİ ............................................................................ 191
5. BİLİRKİŞİ İNCELEMESİ ........................................................................... 193
5.1. Genel Olarak Bilirkişilik ......................................................................... 193
5.2. Bilirkişi Görevlendirilmesini Gerekli Kılan Haller ve
Görevlendirecek Merciler.................................................................... 194
5.3. Bilirkişinin Belirlenmesi ve Görevlendirilmesi ...................................... 195
5.4. Bilirkişiliği Kabul Yükümlülüğü ............................................................. 196
5.5. Bilirkişi İncelemesinin Yapılması ........................................................... 197
5.6 Duruşmada Bilirkişinin Dinlenmesi ........................................................ 199
5.7 Bilirkişinin Reddi .................................................................................... 199
5.8. Bilirkişinin Görevini Yapmamasının Yaptırımı ve
Bilirkişi Ücreti ...................................................................................... 199
6. KEŞİF ................................................................................................... 200
7. ÖLÜNÜN KİMLİĞİNİN BELİRLENMESİ, ADLİ MUAYENESİ VE OTOPSİ ....... 202
7.1. Genel Olarak Ölünün Kimliğinin Belirlenmesi,
Adli Muayenesi ve Otopsi .................................................................... 202
7.2. Ölünün Kimliğini Belirleme ve Adli Muayenesi .................................... 202
7.3. Otopsi ................................................................................................... 203
7.4. Yeni Doğanın Cesedi Üzerinde Adli Muayene, Otopsi ve
Zehirlenme Şüphesi Üzerine Yapılacak İşlem ...................................... 204
8. DELİLLERİN ELDE EDİLMESİNDE ORTAYA ÇIKAN HUKUKA
AYKIRILIKLAR VE BUNLARIN HUKUKİ SONUÇLARI .................................. 205
8.1. Genel Olarak Hukuka Aykırı Deliller Sorunu ......................................... 205
8.2. AİHM’nin Hukuka Aykırı Delillere İlişkin Bakış Açısı ............................. 206
8.3. Ceza Muhakemesi Bağlamında Hukuka Aykırı Delillere İlişkin İç
Hukukumuzdaki Düzenlemeler ve Sonuçları ....................................... 208
8.4. Hukuka Aykırı Delillerin Uzak Etkisi ...................................................... 209
8.5. Hukuka Aykırı Delillerin Dosyadan Çıkartılıp
Çıkartılmayacağı Sorunu ...................................................................... 210
BEŞİNCİ BÖLÜM
KORUMA TEDBİRLERİ
1. KORUMA TEDBİRİ KAVRAMI ................................................................ 211
2. KORUMA TEDBİRLERİNİN ÖZELLİKLERİ .................................................. 213
3. YAKALAMA VE GÖZALTINA ALMA ........................................................ 214
3.1. Genel Olarak ......................................................................................... 214
3.2. Müzekkeresiz (Yakalama Emri Olmaksızın) Yakalama ......................... 215
3.3. Gözaltına Alma .................................................................................... 217
3.3.1. Genel Olarak .............................................................................. 217
3.3.2. Yakalananın Nakli ...................................................................... 218
3.3.3. Gözaltına Alınan Kişinin Bulundurulacağı Yer ............................ 219
3.3.4. Gözaltı Süreleri .......................................................................... 219
3.4. Müzekkereli (Yakalama Emri Üzerine) Yakalama ...................................... 221
3.5. Arama Emri Üzerine Yakalama .................................................................. 223
4. TUTUKLAMA ......................................................................................... 225
4.1. Genel Olarak ......................................................................................... 225
4.2. Tutuklamanın Koşulları ........................................................................ 226
4.2.1. Genel Olarak .............................................................................. 226
4.2.2. Önşart: Kuvvetli Suç İşleme Şüphesi ......................................... 227
4.2.3. Bir Tutuklama Nedeni Bulunması veya Katalog Suçlardan
Birisine İlişkin Muhakeme Yürütülüyor Olması ........................ 229
4.2.4. Diğer Koşullar ............................................................................ 232
4.3. Tutuklama Kararını Verebilecek Merciler ............................................. 234
4.4. Tutukluluk Süreleri ............................................................................... 236
4.5. Tutuklunun Salıverilmesi ...................................................................... 238
4.6. Tutuklananın Durumunun Yakınlarına Bildirilmesi ve
Tutukluluğun İncelenmesi ................................................................... 239
4.7. Tutuklulukta Geçecek Sürenin Mahsubu.............................................. 240
5. ADLİ KONTROL .................................................................................... 241
5.1. Genel Olarak........................................................................................ 241
5.2. Adli Kontrolün Uygulama Koşulları ...................................................... 242
5.3. Adli Kontrol Tedbirleri .......................................................................... 243
5.4. Adli Kontrol Kararı ve Tedbire Karar Verebilecek Merciler .................. 245
5.5. Adli Kontrol Kapsamında Güvence Alınması ve Sonuçları ................... 246
6. ARAMA ................................................................................................ 247
6.1. Genel Olarak ......................................................................................... 247
6.2. Adli Arama ........................................................................................... 248
6.2.1. Genel Olarak ............................................................................. 248
6.2.2. Arama Kararı ve Tedbire Karar Verecek Merciler ...................... 249
6.2.3. Gece Vakti Arama ...................................................................... 252
6.2.4. Aramada Hazır Bulunacaklar ..................................................... 252
6.2.5. Arama Sırasında Elde Edilen Belgeler Hakkındaki
İşlemler ..................................................................................... 253
6.2.6. Arama Sırasında Tesadüfen Elde Edilen Deliller ........................ 254
6.3. Önleme Araması ................................................................................... 254
6.4. Adli ve Önleme Aramaları Bakımından Arama Kararı
Olmaksızın Arama Yapılabilecek Haller ............................................... 256
6.5. Hukuka Aykırı Arama Yapılmasının Sonuçları ....................................... 259
7. ELKOYMA ............................................................................................ 260
7.1. Genel Olarak Elkoyma ......................................................................... 260
7.1.1. Kavram ...................................................................................... 260
7.1.2. Elkoyma Kararı ve Karar Vermeye Yetkili Merciler .................... 261
7.1.3. Elkonulamayacak Eşyalar .......................................................... 262
7.1.4. Elkonulan Eşyanın İadesi ve Elden Çıkarılması ......................... 262
7.2. Postada Elkoyma ................................................................................ 263
7.2.1. Kavram ...................................................................................... 263
7.2.2. Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler .................................... 264
7.2.3. Tedbirin Uygulanma Usulü ........................................................ 264
7.3. Taşınmazlara, Hak ve Alacaklara Elkoyma .......................................... 264
7.3.1. Kavram ve Tedbire Başvurmanın Koşulları ................................ 264
7.3.2.Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler ..................................... 263
7.3.3. Tedbir Kapsamında Elkonulabilecek Malvarlığı
Değerleri ................................................................................... 266
7.3.4. İlgili Kurumlardan Rapor Alma Koşulu ....................................... 266
7.3.5. Tedbirin Uygulanabileceği Muhakeme Konusu Suçlar ve
Uygulanma Usulü ..................................................................... 267
7.4. Zorlama Amaçlı Elkoyma ..................................................................... 269
7.4.1. Kavram ...................................................................................... 269
7.4.2. Tedbirin Uygulanabileceği Muhakeme Konusu Suçlar .............. 269
7.4.3.Tedbirin Uygulanmasına Karar Vermeye Yetkili Merci ............... 270
7.4.4. Tedbirin Uygulanma Usulü ........................................................ 271
7.5. Avukat Bürolarında Arama, Elkoyma ve Postada Elkoyma ................. 271
7.5.1. Kavram ...................................................................................... 271
7.5.2. Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler .................................... 271
7.5.3. Tedbirin Uygulanma Usulü ........................................................ 272
7.6. Bilgisayarlarda, Bilgisayar Programlarında ve
Kütüklerinde Arama, Kopyalama ve Elkoyma .................................... 272
7.6.1. Kavram ve Tedbire Başvurmanın Koşulları ................................ 272
7.6.2. Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler .................................... 273
7.6.3. Tedbirin Uygulanma Usulü ........................................................ 274
7.7. Şirket Yönetimi İçin Kayyım Tayini ........................................................ 275
7.7.1. Kavram ve Tedbire Başvurmanın Koşulları ................................ 275
7.7.2. Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler .................................... 275
7.7.3. Tedbirin Uygulanabileceği Muhakeme Konusu Suçlar .............. 276
7.7.4. Tedbirin Uygulanma Usulü ........................................................ 277
8. TELEKOMÜNİKASYON YOLUYLA İLETİŞİMİN DENETLENMESİ .................. 277
8.1. Genel Olarak ......................................................................................... 277
8.2. Kavram ve Tedbirin Uygulanma Koşulları ............................................. 278
8.3. Tedbire Karar Vermeye Yetkili Merciler ............................................... 282
8.4. Tedbirin Uygulanma Usulü ve Süresi .................................................... 283
8.5. İletişim İçeriklerinin Yok Edilmesi ve İlgililerin
Bilgilendirilmesi ................................................................................... 284
8.6. Telekomünikasyon Yoluyla İletişimin Denetlenmesi
Sırasında Tesadüfen Elde Edilen Deliller ............................................ 285
8.7. Telekomünikasyon Yoluyla İletişimin Önleme Amaçlı Olarak
Denetlenmesi ...................................................................................... 286
9. GİZLİ SORUŞTURMACI GÖREVLENDİRME .........
